ერთმანეთისგან განსხვავდება სუროგაცია/დონაცია და ინ ვიტრო განაყოფიერება. ინ ვიტრო გაანყოფიერება (IVF) გულისხმობს კვერცხუჯრედის განაყოფიერებას ხელოვნურად, გარე ზემოქმედებების დახმარებით და ქალისსავე ორგანიზმში დაბრუნებას, მაშინ როდესაც სუროგაციის დროს სხვა ქალის ორგანიზმის “გამოყენება” ხდება ბიოლოგიური დედის ხელოვნურად განაყოფიერებული კვერცხუჯრედის გასაზრდელად. დონაციისას დამატებით მესამე „პირის“ (გესტაციური სუროგაცია) ან თავად სუროგატი დედის ხელოვნურად განაყოფიერებული კვერცხუჯრედი (ტრადიციული სუროგაცია) ანაცვლებს „პოტენციური დედის“ კვერცხუჯრედს.
სუროგაცია/დონაცია ძალიან მგრძნობიარე თემაა, რომელიც უამრავ ეთიკურ პრობლემას ბადებს და სხვადასხვა გზით წესრიგდება ევროკავშირის წევრ სახელმწიფოებში. ზოგიერთი ქვეყანა, მაგალითად, საფრანგეთი, გერმანია, იტალია და შვედეთი კრძალავს როგორც ალტრუისტულ, ისე კომერციულ სუროგაციას, ზოგ ქვეყანაში კი, მაგალითად, საბერძნეთში, დიდ ბრიტანეთში, დანიაში, ირლანდიაში, ჰოლანდიასა და ბელგიაში, ნება დართეს სუროგაციულ პრაქტიკას მანამ, სანამ ის არ გახდება კომერციული სახის მატარებელი. სხვა წევრმა სახელმწიფოებმა მიიღეს შემზღუდველი კანონმდებლობა, ხოლო ცალკეულ სახელმწიფოებში საერთოდ არ არსებობს ამ თემის მოწესრიგება და იგი დღემდე იკრძალება.
ეთიკური და იურიდიული დისკუსიების მიღმა ვითარდება უცხო ქვეყნის მოქალაქეებს შორის სუროგაციის მოწყობის პრაქტიკა, იქმნება საერთაშორისო კერძო სამართლის არაერთი საკითხი და ძირითადი უფლებები, რომლებიც უშუალო გავლენას ახდენს მოქალაქეების ცხოვრებაზე. ამ საკითხებში შედის მშობელთა დადგენა, ბავშვის სამოქალაქო მდგომარეობა, ბავშვის მოქალაქეობა, ოჯახური ცხოვრების უფლება. მიუხედავად იმისა, რომ ზოგადად საოჯახო სამართალი და კერძოდ, სუროგაცია, ძირითადად, ეროვნული კომპეტენციის საგნებია, ევროკავშირს უფლება აქვს იმოქმედოს იმ ასპექტებთან დაკავშირებით, რომელიც განიცდის ტრანსსასაზღვრო გავლენას (იხ. ევროპული კავშირის ფუნქციონირების შესახებ ხელშეკრულების 81-ე მუხლის მე-3 პუნქტი).
აღსანიშნავია, რომ ევროკავშირის მართმსაჯულების სასამართლოს მითითებით, „პოტენციურ დედას“, რომელსაც ბავშვი ჰყავს სუროგაციის გზით, უფლება აქვს მიიღოს დეკრეტული შვებულება. კერძოდ, 1992 წლის 19 ოქტომბრის 92/85 / EEC დირექტივის („ორსული, მშობიარე და ქალდასაქმებულთა, რომლებიც ძუძუთი კვებავენ ბავშვს, სამუშაო უსაფრთხოების ღონისძიებათა შესახებ“) მე-2 და მე-8 მუხლებით გათვალისწინებული წესით, როდესაც დაბადებისთანავე ბავშვი ჰყავს თავისი ზრუნვის ქვეშ. ამასთან, აღსანიშნავია, რომ „პოტენციურ დედებს“ შეუძლიათ დეკრეტული შვებულებით სარგებლობა მიუხედავად იმისა, ისინი ძუძუთი თავად კვებავენ თუ არა ბავშვს. შვებულების ვადა უნდა იყოს არანაკლებ ორი კვირისა და სუროგატი დედის მიერ აღებული ნებისმიერი სხვა დეკრეტული შვებულება კი ამ ვადაში უნდა გამოიქვითოს.
იურიდიული საკითხები, ძირითადად წარმოიშობა, დაბადების უცხოური მოწმობების აღიარებაზე უარის თქმის გამო. საერთაშორისო სუროგაციის წესების შესახებ საერთაშორისო რეგულაციების არარსებობამ მოსამართლეები იმ ფაქტის წინაშე დააყენა, რომ ამ საკითხის მოწესრიგებისას, როგორც ეროვნული იურისდიქციის ფარგლები, ისე საერთაშორისო საკითხებიც მათი გადასაჭრელი გახდა. მართლაც, შიდასახელმწიფოებრივი სასამართლოს რამდენიმე უარი არსებობს ტრანსსასაზღვრო სუროგაციის მოწყობის შესახებ შეთანხმებებზე და სხვადასხვა შედეგებზე, რომლებიც გაასაჩივრეს შემდგომ ადამიანის უფლებათა ევროპულ სასამართლოში (ECHR), ბავშვის და პირადი ცხოვრების პატივისცემის უფლების დარღვევის გამო (მათ შორის, ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-8 მუხლის დარღვევის გამო. ამის ნათელი დასტურია, ერთი მხრივ, მენესონისა და ლაბასეს საქმე, ხოლო მეორე მხრივ, Paradiso და Campanelli-ის შემთხვევები).
ევროკავშირის წევრ ქვეყნებში სუროგაციის საკითხთან დაკავშირებით ძირითადად წამოჭრილ სამართლებრივ პრობლემატიკას განეკუთვნება: ბავშვის ეროვნებისა და მოქალაქეობის დადგენა, მშობლების უფლებათა აღიარება, ბავშვის მოწყვეტა მშობლიური გარემოდან და ა.შ.
სუროგაციასთან დაკავშირებული საკითხის გადაწყვეტისას გათვალისწინებულ უნდა იქნეს გაეროს ბავშვთა უფლების დაცვის კონვენცია, რომლის მეშვიდე მუხლის თანახმად, ბავშვი რეგისტრირდება დაბადებისთანავე და დაბადების მომენტიდან აქვს სახელისა და მოქალაქეობის მოპოვების უფლება, აგრეთვე, რამდენადაც ეს შესაძლებელია, უფლება, იცნობდეს თავის მშობლებს, და მათი მხრიდან ზრუნვის მიღების უფლება. კონვენციის მე-2 მუხლის მიხედვით, სახელმწიფოებმა პატივი უნდა სცენ და უზრუნველყონ ბავშვის უფლებები რაიმე დისკრიმინაციის გარეშე, დაბადების ან სხვა სტატუსის მიუხედავად. დაუშვებელია ქალის ან ბავშვის სხეული განიხილებოდეს ვაჭრობის საგნად. აღნიშული გამომდინარეობს კიდეც ამავე კონვენციის 35-ე მუხლიდან, რომლის თანახმადაც, მონაწილე სახელმწიფოები ეროვნულ, ორმხრივ და მრავალმხრივ დონეებზე ახორციელებენ ყველა საჭირო ღონისძიებას, რათა აღკვეთონ ბავშვების მოტაცება, ბავშვებით ვაჭრობა ან მათი კონტრაბანდა ნებისმიერი მიზნით და ნებისმიერი ფორმით.
2018 წლის 6-დან 9 თებერვლამდე ექსპერტთა ჯგუფი შეიკრიბა მშობელთა / სუროგაციის პროექტის შესახებ ჰააგის კონფერენციაზე კერძო საერთაშორისო სამართლის ჭრილში (HCCH). ჰააგის კონფერენცია არის ორგანიზაცია, რომელიც აერთიანებს 85 სახელმწიფოს. მას ხელმძღვანელობს ზოგად საქმეთა და პოლიტიკის საბჭო, რომელიც შედგება მისი ყველა წევრისგან, რომელიც მუშაობს მუდმივი ოფისის დახმარებით. კონფერენცია 2011 წლიდან მუშაობს ამ თემებზე, რომელიც ეხება საერთაშორისო კერძო სამართალს ბავშვთა სტატუსის შესახებ.
2015 წელს, ჰააგის კონფერენციის მუდმივი ოფისის მიერ გაცემული რეკომენდაციის შემდეგ, საბჭომ გადაწყვიტა, დაარსდეს ექსპერტთა ჯგუფი, რომელიც შეისწავლის ამ სფეროში მუშაობის გაგრძელების შესაძლებლობას.
ჰააგის კონფერენციის მუდმივი ოფისი ცდილობს მხარი დაუჭიროს კონვენციას, რომლის თანახმადაც, თავიდან უნდა იქნეს აცილებული სუროგაციის ბოროტად გამოყენება, დაცულ იქნეს იურიდიული უსაფრთხოება და ბავშვების, ქალთა და სხვა პირთა უფლებები.
უნდა აღინიშნოს აგრეთვე, რომ ერთმანეთისგან განსხვავდება ტრადიციული და გესტაციული სუროგაცია. ტრადიციული სუროგაციის დროს სუროგატი დედის კვერცხუჯრედის გამოყენებით ხდება ემბრიონის მიღება. გესტაციული სუროგაციის დროს კი არ გამოიყენება სუროგატი დედის კვერცუჯრედი. შესაბამისად, გესტაციური სუროგაციის დროს ბავშვს სუროგატი დედისგან არ გადაეცემა გენეტიკური ინფორმაცია.
განვიხილოთ რამდენიმე საერთაშორისო დონის მნიშვნელობის მქონე საკითხი:
1) ბავშვის ეროვნულობის დადგენის საკითხი
აკრძალულია, რომ სახელმწიფოებმა საერთაშორისო სუროგაციის პირობებიდან გამომდინარე, ცალსახად უარი თქვან უცხოური დაბადების მოწმობების აღიარებაზე, რაც გულისხმობს, რომ ასეთ გარემოებებში დაბადებულ ბავშვებს აქვთ უფლება, თავიანთ საცხოვრებელ სახელმწიფოს მოქალაქეობისთვის მიმართონ. ბავშვის დაბადების ეროვნულ სამოქალაქო რეესტრში რეგისტრაციაზე უარს აქვს „დომინოს ეფექტი“, რაც გულისხმობს ერთმანეთის მიყოლებით მრავალმხრივი სამართლებრივი პრობლემების წამოჭრას ბავშვის საუკეთესო ინტერესების საზიანოდ. მართლაც, ხაზგასმით აღინიშნა სტრასბურგის სასამართლოს მიერ მენესონის და ლაბასეს შემთხვევებთან დაკავშირებით, რომ უარი ბავშვზე „უპატრონოს“ სტატუსს იწვევდა საფრანგეთის მემკვიდრეობის შესახებ კანონით, ასევე პრაქტიკული სირთულეები წარმოიშობოდა სოციალურ უსაფრთხოებასთან და სკოლასთან დაკავშირებით. ევროსასამართლოს მისიამ, მისი ძველი იურისდიქციის შესაბამისად, რომელიც ნაკარნახევი იყო ბავშვის საუკეთესო ინტერესის პრინციპიდან, დაადასტურა, რომ სუროგატული შეთანხმების შედეგად დაბადებული ბავშვი არ უნდა იყოს დაზარალებული იმით, თუ როგორ იბადება იგი. მოსამართლეებმა დაადგინეს, რომ ასეთი შედეგები, რომელებიც გამოწვეული იყო უარის თქმით მოქალაქეობაზე, გულისხმობს ბავშვის პირადი ცხოვრების უფლების დარღვევას. ზოგიერთ შემთხვევაში, განმცხადებლები (Foulon and Bouvet) ჩიოდნენ, რომ მათ შვილებს არ ჰქონდათ საბანკო ანგარიშის გახსნის უფლება საფრანგეთში, რადგან მათ უარი ეთქვათ საფრანგეთის ეროვნებაზე.
2) ბავშვის კანონიერი მშობლების განსაზღვრა
ვინ არიან სუროგაციით გაჩენილი ბავშვის კანონიერი მშობლები?
ზემოხსნებულ ევროსასამართლოს შემთხვევებში, საფრანგეთმა და იტალიამ უარი თქვეს სუროგაციის წესით დაბადებულ ბავშვებსა და არაბიოლოგიურ მშობელს შორის იურიდიული მშობლობის დამყარებაზე შიდასახელმწიფოებრივი კანონის მეშვეობით. ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ გადაწყვიტა, რომ ბავშვის პირადი ცხოვრების პატივისცემის უფლება დაირღვა: მშობელსა და შვილს შორის ფაქტობრივი ურთიერთობის ლეგალურობის ნაკლებობა უარყოფით გავლენას მოახდენს ბავშვის იდენტურობის ფორმირებაზე და ბავშვის იდენტურობის შენარჩუნების უფლებაზე, რითაც იგი შეუთავსებელია ბავშვის საუკეთესო ინტერესებთან. ეს ასევე კითხვის ნიშნის ქვეშ აყენებს ბავშვის უფლებას, ჩამოაყალიბოს მისი „ძირითადი იდენტურობის“ დეტალები და უფლებამოსილება, ჰქონდეს ასეთ ინფორმაციაზე წვდომა.
3) ბავშვის ოჯახური გარემოდან გაყვანა
პარადიზოსა და კამპანელის საქმის ერთ-ერთი მთავარი საკითხი იყო ბავშვის ოჯახური გარემოდან გაყვანა, მას შემდეგ რაც იტალიურმა სახელმწიფომ უარი თქვა ბავშვის დაბადების მოწმობის აღიარებაზე.
ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის თანახმად, ოჯახური ცხოვრების არსებობა მე-8 მუხლის მნიშვნელობით, დამოკიდებულია პირველ რიგში დე ფაქტო კავშირების არსებობაზე. ამის შედეგად, მიუხედავად იმისა, რომ „დამნაშავე მშობლები“ იტალიის ხელისუფლებამ არ მიიჩნია დე იურეულად, როგორც ბავშვის კანონიერი მშობლები, მათ განიხილეს როგორც მისი დე ფაქტო სოციალური მშობლები.
შესაბამისად, ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ დაადგინა, რომ ბავშვის უფლება „ოჯახზე“ დაირღვა, რადგან ბავშვის ოჯახური გარემოდან გაყვანა არის უკიდურესი ზომა, რომელიც სახელმწიფო ხელისუფლებამ მხოლოდ საბოლოო საშუალებად უნდა გამოიყენოს. გარდა ამისა, ხაზგასმით აღინიშნა, რომ პირადი ცხოვრების უფლება გარკვეულწილად გულისხმობს ინდივიდის უფლებას, დაამყაროს ურთიერთობები „თანამემამულეებთან“.
ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის თანახმად, სუროგატი ბავშვების უცხოური მოწმობების აღიარებაზე უარი ნიშნავს ბავშვის პირადი და ოჯახური ცხოვრების ფუნდამენტური უფლების დარღვევას, მისი შედეგების შედეგად. სტატუს კვო, საერთაშორისო ან ევროკავშირის მარეგულირებელი ჩარჩოს არარსებობის პირობებში, იწვევს იურიდიულ გაურკვევლობას, მათ შორის თავისუფალი გადაადგილების შეზღუდვას და ფუნდამენტური უფლებების დარღვევას.ევროპის სახელმწიფოებში სუროგაციის მიმართ მრავალფეროვანი იურიდიული მიდგომები არსებობს, თუმცაღა საერთოა გარკვეული სოციალურ-სამართლებრივი არგუმენტები, რომლებიც ცდილობენ მის ლეგიტიმაციას ევროკავშირის წევრ სახელმწიფოებში. მიუხედავად თითოეულ ქვეყანაში გაბატონებული რეგულაციისა, ზოგადად სუროგაცია უპირისპირდება საერთო კრიტიკას და მსგავსი დაბრკოლებების წინაშე დგას.
ევროსასამართლოს (საკონსულტაციო) მოსაზრება სუროგაციის წესით დაბადებული ბავშვის დაბადების მოწმობის რეგისტრაციისთან დაკავშირებით
2019 წლის 10 აპრილს ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ გამოაქვეყნა თავისი პირველი სარეკომენდაციო მოსაზრება ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის საფუძველზე არსებითი საკითხის შესახებ, კონვენციის მე-16 ოქმის შესაბამისად. საფრანგეთის საკასაციო სასამართლოს მოთხოვნით მიღებული მოსაზრება, რომელიც ეხებოდა სპეციფიკურ საოჯახო საკითხს.
უპირველეს ყოვლისა განვიხილოთ თუ რას წარმოადგენს ევროსასამართლოს საკონსულტაციო მოსაზრება, ვინ არის უფლებამოსილი მოითხოვოს ევროსასამართლოსგან საკონსულტაციო მოსაზრება და რას შეიძლება ეხებოდეს ის?
ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-16 ოქმი საშუალებას აძლევს უმაღლესი ინსტანციის სასამართლოებსა და ტრიბუნალებს (როგორც ეს წევრმა სახელმწიფოებმა განსაზღვრეს და ტექსტის რატიფიკაცია მოახდინეს), ადამიანის უფლებათა ევროპულ სასამართლოსგან მოითხოვონ, გასცეს კონსულტაციური მოსაზრება პრინციპის სამართლებრივი ინტერპრეტაციის საკითხებზე ან კონვენციითა და მისი ოქმებით განსაზღვრული უფლებებისა და თავისუფლებების გამოყენების საკითხებზე. ეს კი თავის მხრივ, მეტად შესაძლებელს გახდის ევროსასამართლოსა და ეროვნულ ხელისუფლებას შორის ურთიერთთანამშრომლობის გაღრმავებას და კონვენციის რეალურად განხორციელებას.
უნდა აღინიშნოს, რომ საკასაციო სასამართლომ ან ტრიბუნალმა შეიძლება მოითხოვონ მრჩეველთა მოსაზრება მხოლოდ საქმის განხილვის პროცესის მიმდინარეობისას. მათ უნდა წარმოადგინონ მიზეზები და სასამართლოს უნდა მიაწოდონ შესაბამისი იურიდიული და ფაქტობრივი საფუძველები მიმდინარე საქმესთან დაკავშირებით.
როგორია საკონსულტაციო მოსაზრების მიღების მოთხოვნის პროცედურა?
ერთ-ერთი უმაღლესი ინსტანციის სასამართლო ან ტრიბუნალი, რომლის ქვეყანაც არის მე-16 ოქმის მაღალი ხელშემკვრელი მხარე, სასამართლოს უგზავნის წერილს, რომელშიც ითხოვს კონსულტაციურ მოსაზრებას. დიდი პალატის ხუთი მოსამართლე იკრიბება ამის თაობაზე და გადაწყვეტს მიიღოს თუ არა მოთხოვნა. თუ უარს აცხადებენ თხოვნაზე, მათ უნდა დაასაბუთონ მიზეზებიც.
ევროსასამართლო მოცემულ შემთხვევაში დაეყრდნო კონვენციის მე-8 მუხლს, რაც გულისხმობს პირადი ცხოვრების პატივისცემას, „კერძოდ ყველას აქვს უფლება, რომ დაცული იყოს მისი პირადი და ოჯახური ცხოვრება, საცხოვრისი და მიმოწერა. დაუშვებელია ამ უფლების განხორციელებაში საჯარო ხელისუფლების ჩარევა, გარდა ისეთი შემთხვევისა, როდესაც ასეთი ჩარევა ხორციელდება კანონის შესაბამისად და აუცილებელია დემოკრატიულ საზოგადოებაში ეროვნული უშიშროების, საზოგადოებრივი უსაფრთხოების, ქვეყნის ეკონომიკური კეთილდღეობის ინტერესებისათვის, უწესრიგობისა თუ დანაშაულის თავიდან ასაცილებლად, ჯანმრთელობისა ან მორალის, ანდა სხვათა უფლებებისა და თავისუფლებების დასაცავად“ .
საფრანგეთის საკასაციო სასამართლომ 2018 წელს მოითხოვა განმარტება ევროსასამართლოსგან შიდასახელმწიფოებრივ კანონმდებლობაში, მშობლისა და შვილის სამართლებრივი ურთიერთობის აღიარებასთან დაკავშირებით, გესტაციური სუროგაციის ხელშეკრულებით საზღვარგარეთ დაბადებულ ბავშვსა და შესაბამის არაბიოლოგიურ „პოტენციურ“ დედას შორის. აღნიშნული საქმის საფუძველი იყო ევროსასამართლოს მიერ 2011 წელს მიღებული გადაწყვეტილება, კერძოდ, ფრანგმა დაქორწინებულმა წყვილმა კალიფორნიაში მოგზაურობის დროს დადეს გესტაციური სუროგაციის ხელშეკრულება ქალთან. გამოყენებულ იქნა მეუღლის (მამაკაცი) ბიოლოგიური ნიმუში და დონორის კვერცხუჯრედი, რადგან მამაკაცის მეუღლე უნაყოფო იყო. სუროგატმა დედამ ტყუპები გააჩინა. კალიფორნიის უზენაესმა სასამართლომ მეუღლე (მამაკაცი) „გენეტიკურ მამად“ და არაბიოლოგიური დედა კი, როგორც „კანონიერი დედა“ განიხილა. ეს ოფიციალური აღიარება აისახა შემდგომ დაბადების მოწმობებში. სამართლებრივი პრობლემები მაშინ დაიწყო, როდესაც მშობლებმა საფრანგეთის ხელისუფლებას სთხოვეს, ეთარგმნათ და დაერეგისტრირებინათ ამერიკის დაბადების მოწმობები სამოქალაქო აქტების რეესტრში. საფრანგეთის ხელისუფლებამ უარი თქვა ასეთ ჩანაწერზე, რადგან ისინი თვლიდნენ, რომ ეს ეწინააღმდეგებოდა საჯარო პოლიტიკას, რადგანაც სუროგატი დედობა იკრძალებოდა საფრანგეთში.
საბოლოოდ, 2011 წელს, ოჯახმა მათი საქმე ევროპულ სასამართლოში წაიღო და საფრანგეთის მხრიდან პირადი ცხოვრების და ოჯახური ცხოვრების პატივისცემის უფლებების დარღვევა დაფიქსირდა. განჩინება საქმეზე გამოტანილ იქნა 2014 წელს. სასამართლომ დაადგინა, რომ ოთხივეს (მშობლებისა და შვილების) ოჯახური ცხოვრება არ იყო დარღვეული, გარდა ქალიშვილების (ბავშვების) პირადი ცხოვრების პატივისცემისა. ევროსასამართლო თვლიდა, რომ საფრანგეთის ქმედება არ იყო ბავშვების საუკეთესო ინტერესებში, განსაკუთრებით მათი თვითმყოფადობის უფლება, მათ ერთმეოდათ იურიდიული აღიარება საფრანგეთის კანონმდებლობის გამო, განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც ერთ-ერთი მეუღლე ბიოლოგიური მშობელი იყო. ამ საქმის შემდეგ, საფრანგეთის საკასაციო სასამართლომ მიდგომა შეცვალა, ის აღიარებდა დაბადების მოწმობის იმ ნაწილს, რომელიც ეხებოდა ბიოლოგიურ მშობელს, თუმცა არა კანონიერ მშობელს. ამასთან, აღსანიშნავია, რომ საკასაციო სასამართლოს პრეცედენტული სამართალი ვითარდებოდა ზემოსხნებული საქმის („მენესონის“ განაჩენის) მიხედვით (65192/11, 2014 წლის 26 ივნისი, ინფორმაცია შენიშვნა 175). საზღვარგარეთ სუროგაციის შედეგად დაბადებული ბავშვის დაბადების მოწმობის დეტალების რეგისტრაცია უკვე შესაძლებელი იყო „პოტენციურ“ მამისთვის, როდესაც ის არის ბიოლოგიური მამაც. თუმცა რეგისტრაცია კვლავ შეუძლებელი ხდებოდა დედისთვის, ვინაიდან მიუხედავად ჩანაწერისა „პოტენციური დედა“ ის მაინც არ წარმოადგენდა ბიოლოგიურ მშობელს. ამასთან, როდესაც „პოტენციური დედა“ ბავშვის ბიოლოგიურ მამაზე არის დაქორწინებული, მას აქვს მეუღლის შვილის შვილად აყვანის შესაძლებლობა, თუკი შვილად აყვანა ბავშვის ინტერესებში შედის; ეს იწვევს დედა-შვილური სამართლებრივი ურთიერთობის შექმნას. საფრანგეთის კანონი ასევე ხელს უწყობს მეუღლის შვილის შვილად აყვანას.
საფრანგეთის საკასაციო სასამართლომ 2019 წელს საკონსულტაციო მოსაზრების მოთხოვნით დასმული კითხვები ჩამოაყალიბა შემდეგნაირად:
„1. გესტაციური სუროგაციის შედეგად საზღვარგარეთ დაბადებული ბავშვის დაბადების მოწმობის დეტალების, კერძოდ „პოტენციური დედის“ რეგისტრაციაზე (როდესაც უცხო ქვეყნის მოწმობა განსაზღვრავს „პოტენციურ დედას“, როგორც „კანონიერ დედას“) უარის თქმა და მხოლოდ „პოტენციური მამის“ (ამავე დროს ბიოლოგიური მამა) რეგისტრაცია, არის თუ არა კონვენციის დარღვევა?
განსხვავებული მიდგომა უნდა იქნეს გამოყენებული, როდესაც ბავშვი ჩასახულია „პოტენციური დედის“ კვერცხუჯრედის გამოყენებით?
რეგისტრაციაზე უარის ნაცვლად არაბიოლოგიური („პოტენციური“) დედის მიერ მეუღლის (ბიოლოგიური მამის) შვილის შვილად აყვანა უზრუნველყოფს თუ არა კონვენციის შესრულებას?“
სტრასბურგის სასამართლომ პასუხად მიუთითა შემდეგი:
„პირადი ცხოვრების პატივისცემის უფლება გულისხმობს (მე-8 მუხლი), შიდასახელმწიფოებრივად იურიდიულ ურთიერთობის აღიარებას საზღვარგარეთ გესტაციური სუროგაციით დაბადებული ბავშვსა და „პოტენციურ მამას“ შორის, როდესაც ის ამავედროს არის ბიოლოგიური მამაც, აგრეთვე მოითხოვს, რომ შიდა სამართალმა კანონმდებლობით უზრუნველყოს მშობელ-შვილური ურთიერთობის აღიარება „პოტენციური დედის“ შემთხვევაშიც (არაბიოლოგიური), რომელიც უცხოურ დაბადების მოწმობაშია მითითებული როგორც „კანონიერი დედა“.
ევროსასამართლომ ყურადღება გაამახვილა ბავშვის საუკეთესო ინტერესებზეც: საზღვარგარეთ სუროგაციის შედეგად დაბადებულ შვილსა და „პოტენციურ დედას“ შორის სამართლებრივი ურთიერთობის არარსებობა უარყოფით გავლენას ახდენს ამ ბავშვის უფლების რამდენიმე ასპექტზე, კერძოდ საკუთარი პირადი ცხოვრების პატივისცემაზე. აღნიშნული არახელსაყრელია ბავშვისთვის, რადგან იქმნება იურიდიულ გაურკვევლობა საზოგადოებაში მის პიროვნულობასთან დაკავშირებით“.ევროსასამართლომ აღნიშნა, რომ ბავშვის საუკეთესო ინტერესები ასევე გულისხმობს იმ პირთა იურიდიულ იდენტიფიკაციას, რომლებიც პასუხისმგებელნი არიან მის აღზრდაზე, მისი მოთხოვნილების დაკმაყოფილებაზე, მისი კეთილდღეობის უზრუნველსაყოფაზე, აგრეთვე ბავშვის სტაბილურ გარემოში განვითარებაზე. საზღვარგარეთ სუროგაციის შედეგად დაბადებულ ბავშვსა და „პოტენციურ დედას“ შორის ფაქტობრივი ურთიერთობის სამართლებრივი აღიარების ზოგადი და აბსოლუტური შეუძლებლობა შეუთავსებელია ბავშვის საუკეთესო ინტერესებთან, რაც მინიმუმ მოითხოვს, რომ თითოეული შემთხვევაში განხილულ იქნეს ყოველი კონკრეტული გარემოება.
სტრასბურგის სასამართლოს მითითებით, მიუხედავად გარკვეული ტენდენციისა, რომელიც საზღვარგარეთ სუროგაციის შედეგად დაბადებულ ბავშვებსა და მშობლებს შორის ურთიერთობის ლეგალურ აღიარებასთან დაკავშირებით არსებობს, ევროპაში არ ყოფილა აქამდე კონსენსუსი ზემოთ განხილულ საკითხთან დაკავშირებით.
სტრასბურგის სასამართლომ დაასკვნა, რომ ბავშვის საუკეთესო ინტერესების გათვალისწინებით და სახელმწიფოს მოქმედების უფლებამოსილების შემცირებული ზღვარით, პირადი ცხოვრების პატივისცემის უფლება, მე-8 მუხლის მნიშვნელობით, გესტაციური სუროგაციის მეშვეობით დაბადებულ ბავშვს აძლევს უფლებას მოითხოვოს შიდა კანონმდებლობის საფუძველზე მშობლისა და შვილის ურთიერთობის აღიარება „პოტენციურ დედასთან“, რომელიც უცხოურ დაბადების მოწმობაში არის განსაზღვრული, როგორც „კანონიერი დედა“.
გარდა ამისა, ბავშვის საუკეთესო ინტერესები, რომლებიც პირველ რიგში უნდა შეფასდეს, კონკრეტულად მოითხოვდა ამ ურთიერთობის აღიარებას, რომელიც საზღვარგარეთ იურიდიულად დამყარდა კიდეც; ეს კი შესაძლებელი გახდა უპირველესად მაშინ, როდესაც ის უკვე რეალობად იქცა. უპირველეს ყოვლისა, ეროვნული ხელისუფლების წარმომადგენლების მიერ უნდა შეფასდეს ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში, რამდენად და როდის გახდა მშობელებსა და სუროგაციის წესით დაბადებულ ბავშვებს შორის ურთიერთობა პრაქტიკული რეალობა. ამასთან, ბავშვის საუკეთესო ინტერესები არ შეიძლება იქნეს მიღებული ის, რომ ბავშვისა და მშობლის ურთიერთობის სამართლებრივი ურთიერთობის აღიარება ცალსახად გულისხმობს სახელმწიფოებისთვის ვალდებულებას, დაარეგისტრიროს უცხოური დაბადების მოწმობის დეტალები. თითოეული საქმის გარემოებიდან გამომდინარე, სხვა საშუალებები შეიძლება ასევე ემსახურებოდეს საუკეთესო ინტერესების დაცვას შესაბამის ფორმით, მათ შორის, შვილად აყვანის ჩათვლით, რაც, ურთიერთობის აღიარებასთან დაკავშირებით, მსგავსი ეფექტების მომტანი იქნება უცხოური დაბადების დეტალების რეგისტრაციაში. ჯამში, იმის გათვალისწინებით, რომ სახელმწიფოებისთვის ხელმისაწვდომია, თუ რა საშუალებებს აირჩევენ რეგისტრირების ალტერნატივად, „პოტენციური დედის“ მიერ შვილად აყვანა, შესაძლოა მისაღები იყოს იმ შემთხვევაში თუ ეროვნული კანონმდებლობით დადგენილი პროცედურა უზრუნველყოფს მათ დაუყოვნებლივ და ეფექტურ განხორციელებას. საფრანგეთის საშინაო სასამართლოების კომპეტენცია იყო, გადაეწყვიტათ აკმაყოფილებდა თუ არა საფრანგეთის შვილად აყვანის კანონი ზემოთ მოცემულ კრიტერიუმებს მაშინ, როდესაც მიმდინარეობს დაუცველი ბავშვის შვილად აყვანის პროცესები.
ყოველივე ზემოაღნიშულის შესაბამისად, მოსამართლეებმა ერთხმად დადგინეს, რომ ბავშვის უფლება პირადი ცხოვრების პატივისცემის შესახებ, მე-8 მუხლის შესაბამისად, არ საჭიროებს ისეთ აღიარებას, რომ პირდაპირ რეგისტრაციის ჩანაწერი გაკეთდეს დაბადების, ქორწინებისა და გარდაცვალების რეესტრში; შეიძლება გამოყენებულ იქნას სხვა საშუალებები, მაგალითად, ბავშვის „პოტენციური დედის“ მიერ შვილად აყვანა, იმ პირობით, რომ შიდა კანონმდებლობით დადგენილი პროცედურა უზრუნველყოფს, რომ იგი შეიძლება განხორციელდეს დაუყოვნებლივ და ეფექტურად, ბავშვის საუკეთესო ინტერესების შესაბამისად.
ამრიგად, შეჯამების სახით შეგვიძლია, ვთქვათ, რომ გესტაციური სუროგაციის ხელშეკრულებით საზღვარგარეთ დაბადებული ბავშვის პირადი ცხოვრების პატივისცემის უფლება, ისეთ სიტუაციაში, როდესაც იგი დაბადებულია მესამე პირის — დონორის კვერცხის გამოყენებით, მოითხოვს მშობლისა და შვილის სამართლებრივი ურთიერთობის აღიარებას. „პოტენციურ დედას“ შეუძლია დარეგისტრირდეს ჩანაწერთა დაბადების, ქორწინებისა და გარდაცვალების რეესტრში ანუ მოხდეს საზღვარგარეთ გაცემული დაბადების მოწმობის ლეგალურად აღიარება „პოტენციურ დედასთან“ მიმართებით, რომელიც ბიოლოგიური მშობელი არ არის, ან შესაძლებელია გამოიყენებულ იქნეს ურთიერთობის აღიარების სხვა საშუალება, მათ შორის ბავშვის შვილად აყვანა, რაც ეფექტური შიდასახელმწიფოებრივი კანონმდებლობით უნდა განხორციელდეს.
როგორც ევროსასამართლოს მსჯელობიდან ვიგებთ, ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში გადამწყვეტია ბავშვის საუკეთესო ინერესები, რომელთაც უპირობოდ უპირატესობა უნდა მიენიჭოს.
განვიხილოთ როგორია სუროგაციის წესით დაბადებული ბავშვის რეგისტრაციის წესი საქართველოში
საქართველოს კანონმდებლობა სუროგაციას მოიხსენიებს, როგორ ექსტრაკორპორულ განაყოფიერებას.
სუროგაციის წესით დაბადებული ბავშვის რეგისტრაციის მიზენებისთვის იუსტიციის სამინისტროს განმარტებით დაადგინდა გარკვეული დოკუმენტაციის ჩამონათვალი, მათ შორის, აუცილებელია ხელშეკრულება სუროგატ დედასა და პოტენციურ მშობლებს შორის ან ცალკეულ შემთხვევებში დონორს, სუროგატ დედასა და წყვილს შორის, რომელიც ემბრიონის შექმნამდე უნდა გაფორმდეს და სანოტარო წესით დამოწმდეს, აგრეთვე სპეციალური დაწესებულების ცნობა ემბრიონის იმპლანტაციის შესახებ და ცნობა სამშობიარო სახლიდან დაბადების შესახებ.
ემბრიონის შექმანამდე ნოტარიუსულად დამოწმებული ხელშეკრულების გაფორმების აუცილებლობამ პრობლემა წარმოშვა გაყინული ემბრიონების მიმართ, ვინაიდან ასეთი ემბრიონების შემთხვევაში დაბადებული ბავშვის დაბადების რეგისტრაცია ვერ განხორციელდებოდა.
იუსტიციის მინისტრის 2019 წლის ბრძანებით, იმ შემთხვევაში, თუ სამოქალაქო აქტების რეგისტრაციის ორგანოსათვის წარდგენილი დოკუმენტებით დასტურდება, რომ ემბრიონის შექმნის შემდეგ განხორციელდა მისი კრიოპრეზერვაცია (გაყინვა) და ემბრიონის შექმნიდან მის იმპლანტაციამდე პერიოდი არ აღემატება 10 წელს, ზემოხსნებული ხელშეკრულება დადებული უნდა იყოს ემბრიონის იმპლანტაციამდე.
ზემოთ მოცემული მსჯელობის დასკვნის სახით შეგვიძლია ვთქვთ, რომ ბავშვის უფლებათა კონვენციის მე-8 მუხლით დაცული ოჯახური ცხოვრება, ასევე მოიცავს ფორმალურ-იურიდიულად ჯერ კიდევ არ აღიარებულ მშობლისა და შვილის კავშირს და აქედან გამომდინარე, სახელმწიფოს ვალდებულებაა პატივი სცეს თითოეული ბავშვის უფლებას და უზრუნველყოს მათი დაცვა.
მონაწილე სახელმწიფოები ვალდებულლი არიან პატივი სცენ ბავშვის უფლებას შეინარჩუნოს თავისი ინდივიდუალობა, მათ შორის მოქალაქეობა, სახელი და ოჯახური ურთიერთობა, როგორც გათვალისწინებულია კანონით და ამასთან არ დაუშვან აღნიშული უფლებების სფეროში კანონსაწინააღმდეგო ჩარევა.
ავტორი: სალომე დარასელია